7 Aug 2017

Below is Gwion Hallam's winning poem from this year's Crown competition.

TRWY DDRYCH

 

‘Dw i’n licio barddoniaeth, mae’n aros ’run fath. Yn deud hi fel mae. Mae’n ffaith i chi, yndi - barddoniaeth.’

                                                                                                  Elwyn, cartref dementia Bryn Seiont

 

 

‘Pwy ydach chi?

 Beth? Pam ydach

 chi? Sut?’

 

                                                                                    ‘Dw i yma i wrando. Wir, ar fy ngair.

                                                                                     Yma i glustfeinio am gân.’

                                                                       

‘Pres dach chi isho!’

 

                                                                                    ‘Dw i’n fardd, dyna i gyd -

                                                                                     yma i ganu eich byd.’

                                                           

‘Ond mae popeth yn costio

 a geiriau fel aur;

 dw i’n cwffio i’w cadw

 fel mae.’

 

                                                                                    ‘Dw i’n chwilio am gerdd -

                                                                                     dim mwy a dim llai -

                                                                                     eich geiriau sy’n drysor i fi.’ 

                                   

‘I’w dwyn nhw?

 A’u troi nhw!’

 

                                                                                    ‘I’w gwario nhw’n gall a’u cadw

                                                                                     nhw’n saff am y tro.’

 

‘I’w cofio?’

 

                                                                                    ‘Am byth. I’w gweithio nhw’n gerdd

                                                                                     ac adrodd eich stori am oes.’

 

 gwên Mona Lisa mae’n codi ei bawd

a mynd ato i fentro ei llaw.

 

‘Lilian dw i. Ond Lili Wen Fach

mae Mam yn fy ngalw -

fe ddaw hi’n y munud.

Mae’n hwyr.’

 

                                                                                    Y bardd sy’n mynd ati gan feddwl                                                                                         pa mor hwyr yw ei Mam erbyn hyn!

 

*

 

 

 

 

Ei llygaid pysgod aur sy’n ei bradychu,

fel un nad yw’n adnabod neb

yn iawn.

 

‘Lili Wen Fach roedd Mam

 yn fy ngalw - wnes i ddeud

 hynna do?’                

 

                                                                                    ‘Ond mae werth ei ddeud eto,’

                                                                                     meddai’r bardd wrthi’n glên

                                                                                     gan sgwennu pob gair erbyn hyn.

 

‘Ond tydw i’m yn …’

 

                                                                                    ‘Beth?’

 

‘Chi’n gwbod, yn … hynny!

 

Tydw i’m yn …

 

                                    llai nag yr ydw i.’                                                                                  

 

 Mae’n troi at y wal a’r dagrau sy’n cronni.

 Ond yna, a hithau’n rhoi’r gorau i boeni,

 y gair sy’n dod heibio i’w chnoi.                                                         

 

 ‘Bach oedd y gair.’

 

                                                                                    ‘Dw i’n gwbod, mae’n iawn.’

 

‘Rhai bach ydy’r gwaetha! Y lleia ohonynt

sy’n syrthio drwy’r tylla fel blawd.’

 

                                                                                    Y bardd sy’n rhoi gwên,

 

a Lili sy’n sylwi.

 

‘Ia rhowch hwnna i lawr yn eich cerdd. 

 Y fi, nid y chi, ydy’r bardd!’

 

A Lili sy’n canu cyhoeddi i’r byd ei bod hi

yn hardd.

 

‘Yn fardd,’ meddai’n syth gan wrido

at ei gwallt a rhyw fath o ddawnsio’n y fan -

 

cyn stopio yn stond a throi at y dyn

fel un nad yw ’rioed wedi ei weld.

 

‘Pwy ddiawl ydach chi?

 Sut ddaethoch chi?

 Pam?’

                                                                                    ‘Dw i’n fardd, dyna i gyd a dim mwy.’

 

 

Lili sy’n codi ei haeliau

gan ddweud,

 

‘Ond beth yw eich gwaith go wir?’         

 

*

 

Fy ngwaith yw achub iaith.

Nid sgwrs bob dydd

y mynd a’r dod gan rai

sy’n bradu eu geiriau’n rhad,

ond odlau prin y rhai fel hi

sy’n byw ar friwsion sgyrsiau

ddoe, yn brwydro i ddal pob sill.

 

Fy mraint yw ffeindio’i chân.

Yng nghanol static llwyd

ei chof clustfeinio a wnaf

am nodau glân, adnabod sŵn

ei straeon hi a’u trefnu eto’n

gân i’w chanu’n gry’.  

 

Fy nghrefft yw adfer llun.

O’r darnau mân yng nghraciau’r

cof fe luniaf gerdd sy’n ddrych

i ddoe, gan adlewyrchu ei bywyd

crwn yn gofnod gwir am byth; 

ailffurfio Lili’n ffrâm y gerdd

cyn iddi chwalu’n llwyr.

 

*

 

‘Duw Duw - mae bardd y byd yn ôl.’

 

                                                                                    ‘Dw i yma i gyd!’ Ac yn hapus

                                                                                     ei bod yn ei gofio.

 

 ‘A finna’n gofidio 

  eich bod wedi dal y dementia!’

                                                                                   

                                                                                    ‘Dw i wedi bo’n gweithio.’

                                               

‘Ond dyma eich gwaith.’

                                                                                               

                                                                                    ‘Ac wythnos, os hynny, sydd ers fi fod yma.’                                                

‘Dyna chi’n ddeud! Mae’n teimlo fel oes.

 Hen ddigon o amser i newid fy meddwl.

 

 I’w golli yn llwyr!

 

 Efallai eich bod yn rhy hwyr

 i fy achub i rŵan!’

 

                                                                                    Y bardd sy’n mynd ati gan estyn

                                                                                    am sedd, ond cyn iddo ofyn

                                                                                    am eistedd i lawr Lili sy’n sefyll

                                                                                    a llenwi’r ystafell â’i llais: 

                                                                                   

‘rŵan

gwrandwch a

gwenwch dw i’n tynnu

dy droed paid disgwl fi stopio

na chofio pob dim ond roedd Dad yn

pregethu i ni gofio Tryweryn a Mam

oedd yn deutha fi gofio gwraig Lot

fel y teachars yn disgwl fi gofio yn

rysgol sawl ‘s’ sy’n Llanelli

fel Andrew y swot

wnaeth drio fy

swsio fi

gynta

 

- ond hei pam nad wyt ti’n sgwennu?’

 

                                                                        ‘Dw i methu dal fyny!’ 

 

                                                                                     Y bardd sydd heb estyn ei bapur.

                                                                                   

‘Wedyn ti isho fo eto mae’n rhaid

fod dy ben di’n rhy slo fel oedd Dad yn

pregethu ac yn perthyn i’r Blaid gyda’i wraig Lot

rhy brysur ac yn boddi ar ei thraed yn afon Tryweryn

a Miss isho dysgu ni ddeud Mississippi ond pawb methu

spelio na’i swsio fo i lawr fel dw i’n gneud hefo enwa dw i’n

golli a’u sgwennu a’u crafu nhw i lawr nes wedyn anghofio

lle ddiawl wnes i eu rhoi ac yn colli y papur ac mae’n torri

fi’n ddau mod i’n methu â chofio y plant wnes i eu geni

ond eto’n cofio am y dyn wnaeth eu gadal nhw lawr

a dw i’n ysu i anghofio am y diawl ond yn methu o

achos mai bardd oedd y gŵr oedd yn rhaffu ei

odla a’n charmio ni i gyd nes y cafodd

o drawiad wnaeth stopio pob dim

a dangos y drwg yn

ei galon.’

 

                                                                                    Y bardd erbyn hyn sy’n llawn ysgrifennu.

                                                                                    I be? Di o’m yn siwr. Ond mae’n llenwi ei                                                                              bapur â sŵn.

 

                                                                                    ‘Bardd oedd y gŵr?’ mae’n holi wrth                                                                                      wneud.

 

‘Na, electrisian.’

 

                                                                                    ‘Ac mi gafodd o drawiad?’

 

‘Na! Cariad!’

 

                                                                                    Y bardd sy’n rhoi’r pensel a’r papur i lawr.

                                                                                    Yn syllu ar Lili mewn syndod.

‘Ydach chi’n gwrando?!

 

Fel yna oedd y gŵr -

yn dewis ei glustiau’n ofalus.’

 

                                                                                    Dal i syllu mae’r bardd. Wedi drysu yn lân?

                                                                                   

                                                                                    Yn methu â gwneud dim ond rhyfeddu at                                                                               awen dementia.

                                                                       

‘Be wnewch chi rŵan?

 Oes gynnoch chi wraig?

 Chi ffansi dod adra efo fi?’

 

*

 

                                                                                    Mae’n hwyr - rhy hwyr? -

                                                                                    mae’n hanner nos

                                                                                    a’r bardd sy’n tynnu gwallt ei ben

                                                                                    wrth drio plygu ei geiriau gwyllt

                                                                                    i’r gerdd:

 

                                                                                    ‘Lili! Dewch, lle ydach chi?’

 

Dw i yma yn y bylchau.

Yn cuddio rhwng yr odlau.

 

                                                                                    Ond chwilio am frawddegau llawn                                                                                          mae’r bardd - ei hanes hi:

 

                                                                                    ‘Lili fach, pryd oeddech chi?

                                                                                    Does neb am eich adnabod!’                                                                          

 

Dyma fi! Fy llais yn gry’ -

dw i yma yn dy ben.

Ti’n deud dy fod yn fardd -

wel ty’d, cyn bydd hi’n wir Amen!

 

                                                                                    Yn ôl a ’mlaen drwy oriau’r nos

                                                                                    y bardd sy’n colli ffydd: 

 

                                                                                    ‘Lili wen, mae’n rhaid chi wneud fy                                                                                         ngwaith yn haws, dw i’n pledio. 

                                                                                    Dewch i’r golau am funud fach,

                                                                                    i’r geiriau allu gwawrio.’

                                               

Ond dyma fi! Dw i yn dy law

yn dawnsio’n dy nodiadau,

dilyn rhythmau blêr y sgwrs -

dw i yno rhwng y nodau.

 

*

 

Fy ngwaith yw dangos Lili

fel y mae. Nid stumio’i hiaith

i gofio ddoe, na thrwsio’r 

darnau sydd ar chwâl,

ond gweithio cerdd sy’n

ddathliad gwir o iaith

ei heddiw hi.

 

Fy mraint yw gwrando

ar ei chân, rhoi clust

i rythmau ei chalon ddofn,

a gweithio cerdd o’r curiad

glân i’w chanu

gyda hi.

 

Fy nghrefft yw peidio â bod!

Anghofio am f’amheuon gwag

a gadael llif ei golau gwych

i dreiddio craciau’r cof -

codi drych i’r gerdd

sydd ynddi hi.

 

*

                                                                                   

                                                                                    Fel dyddiad geni un o’i blant

                                                                                    neu’r cant a mil o ffeithiau bach

                                                                                    di-nod ym mhlygion iach ei gof

                                                                                    daw cod y drws yn ôl i’r bardd -

                                                                                    un naw saith tri - mor rhwydd.

 

                                                                                    ‘Oes wythnos? Pythefnos?’

 

‘Mis,’ meddai’r nyrs wrth ei

arwain i’w llofft. ‘Tydi beirdd

ddim yn betha rhy brydlon!’                                                   

 

‘Ga i eich rhybuddio cyn agor y drws,

fe welwch ei bod wedi mynd.’

 

                                                                                    ‘I lle?’ meddai’r bardd.

 

‘Chi’n gwbod lle fydda i os

 byddwch fy angen. Diffoddwch

 y golau wrth fynd.’

                                                           

                                                                                    Argraff ohoni sydd yno ar y gwely.

                                                                                    Mae’r bardd fel pe’n chwilio amdani.

 

                                                                                    ‘Lili?’

 

Dim byd.

                                   

                                                                                    ‘Lili?’ yn uwch. Ond i ddim.

 

                                                                                    Mae’n rhegi ei hun am na alwodd ynghynt;                                                                             yn dyheu iddi ddeffro o’i chwsg.

                                                                                   

                                                                                    Mae’n camu at y gwely i gyffwrdd â’i llaw,

 

a Lili sy’n agor ei llygaid.

 

                                                                                    ‘Lili, dw i nôl!’ Y bardd sy’n cyffroi.

                                                                                     

                                                                                    ‘Dw i yma i ganu eich cerdd.’

 

Mae’n syllu reit drwyddo.

Y nyrs oedd yn iawn.

Nid yw yno.                                        

                                                                                    Sŵn amser yn gwrando.

                                                                                   

                                                                                    Y bardd sy’n dweud dim,

                                                                                    a thawelwch trydanol y stafell

                                                                                    sy’n sgrech yn ei ben.

 

                                                                                    ‘Nos da i chi, Lili. Diolch am hon.

 

                                                                                     Dyma chi.’

 

                                                                                     Mae’n gadael yr amlen ar erchwyn

                                                                                     y gwely. A gadael y golau ymlaen.

 

 

elwyn/annie/janet/jiws